بالی افندی
بالی اَفَنْدی (د صفر 960/ فوریۀ 1553)، معروف به صوفیَّوی (صوفیه‌لی)، متصوف عثمانی.
بالی در استرومچه که امروزه در خاک آلبانی قرار دارد، متولد شد: سپس درشهر صوفیه ـ بلغارستان ـ اقامت گزید و اشتهارش به صوفیوی از همین‌روست. وی در همان شهر به تحصیل پرداخت (مجدی، 521؛ بروسه‌لی، 1/ 42)؛ سپس به استانبول رفت و در زمرۀ مریدان شیخ قاسم چپلی ــ که در روستای بابانقاش در نزدیکی استانبول مدفون است ــ قرار رفت و خلیفۀ او شد (همانجا، ثریا، 2/ 4). از این رو، به خلیفة الصوفیوی نیز معروف است (ﻧﮑ: GAL, S, I/ 793؛ کحاله، 3/ 38). سلطان سلیمان قانونی به وی توجهی خاص داشت، چنانکه در برخی از لشکرکشیها نیز همراه سلطان بود (مجدی، 522؛ ثریا، همانجا). بالی افندی بعدها به طریقت خلوتیه پیوست و از مشایخ این طریقت گردید و مریدان بسیار تربیت کرد («دائرةالمعارف زبان...»، I/ 305). وی سرانجام در شهر صوفیه درگذشت و در محلی به نام «صلاحیه» به خاک سپرده شد. عبدالرحمان بن عبدالعزیز که از قضات آن روزگار بود، مسجد و زاویه‌ای بر آرامگاه او بنا نمود (مجدی، ثریا، همانجاها).
آثار
از بالی‌افندی آثاری چند در عرفان برجا مانده است:
1. اطوار سبعه، رساله‌ای است در اطوار سبعۀ صوفیان که آن را اصول فقر نیز نامیده‌اند (بروسه‌لی، همانجا؛ بغدادی، 1/ 230). نسخه‌ای از این رساله در کتابخانۀ سلیمانیه (ﺷﻤ 72/ 297) موجود است («فهرست...»، 21).
2. رسالۀ قضا و قدر (مجدی، 521؛ بروسه‌لی، همانجا؛ حاجی خلیفه، 1/ 883؛ کحاله، همانجا). نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ سلیمانیه (بخش دارالمثنوی، ﺷﻤ 2/ 55) نگاهداری می‌شود («داﺋرةالمعارف دیانت...»، V/ 21).
3. رسالةالتصوف. نسخه‌ای از آن (ﺷﻣ 3/ 433) در بخش طاهر آقا در کتابخانۀ سلیمانیه موجود است (همانجا).
4. شرح فصوص الحکم محیی‌الدین ابن‌عربی، که مشهورترین اثر بالی‌افندی است. این شرح که به زبان ترکی است (ﻧﮑ: مجدی، 522؛ حاجی‌خلیفه، 2/ 1263؛ بروسه‌لی، همانجا؛ GAS, S, I/ 792-793)، در میان شروح مختلف فصوص الحکم از اهمیت خاصی برخوردار است (ابراهیمی‌دینانی، 29-30). این اثر در 1309ق در استانبول چاپ شده است.
5. شرح حدیث‌کنت کنزاً مخفیاً (حاجی‌خلیفه، 2/ 1040؛ بروسه‌لی، همانجا)، که نسخۀ خطی آن درکتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول (ﺷﻤ 1864) نگهداری می‌شود («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).
از دیگر آثار وی قصۀ ابراهیم علیه‌السلام، واردات، مجموعة النصایح، و برخی اشعار صوفیانه (برای نسخ آنها، ﻧﮑ: همانجا) را می‌توان نام برد.
مآخذ
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین، مقدمه برشرح فصوص الحکم مؤیدالدین جندی، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، 1361ش؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق؛ بغدادی، هدیه؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ حاجی خلیفه، کشف؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، 1957م؛ مجدی محمدافندی، حدائق الشقائق (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ نیز: